-
1 дуней
1. мир; вселенная; земля/ Уафэмрэ щIылъэмрэ я зэхуакум щыIэ псори; щIы хъурейр.Дунейр мамыру щытыным щIэкъун.2. мир (напр. животный, растительный)/ ГъащIэм е природэм я къэхъугъэхэм щыщ Iыхьэ.Псэущхьэхэм я дуней. КъэкIыгъэхэм я дуней.3. жизнь ( земная)/ ГъащIэ.* И адэшхуэр зэрылIар, езым и гуауэм къыхыхьэжауэ, Зырамыку хуабжьу нэщхъейт, дунейр фIэIэфIыжтэкъым. Т. Хь.4. погода/ Зэман пыухыкIам, щIыпIэ хэхам ехьэлIауэ атмосферэм и щытыкIэр.Дунейр щIыIэщ.* ЛIыжьым къыдэгузавэ щIыкIэу дунейр кIагъэпшагъэщ, нэщхъейщ. Т. Хь. Дыгъэр къепсыжауэ... дуней зэщIэлыдэт. Т. Хь./ Зыгуэр нэхъ хэкъузауэ щыжаIэкIэ къагъэсэбэп частицэщ.Дунейм сыт ар зищIысыр? Дунейм сыт и Iэмал?!Дуней егъэлъагъун 1) показать кому-л. мир, свет; 2) показать, где раки зимуют; показать кузькину мать; задать перцу, задать жару.Дуней жэнэт рай земной.Дуней къыхуихуащ для него наступила пора благоденствия.Дуней лъагъун повидать свет.Дуней нэху милый, душенька ( обращение).Дуней псор весь мир.* Дуней псор лъэгущIэтыну зи гуращэ Наполеон къебгъэрыкIуэрт Россиешхуэм. Ш. А.Дуней и пIалъэ щIэн знать толк в жизни, иметь жизненный опыт.ДунейкIи ахърэткIи хуэарэзын быть довольным кем-л. (букв. быть довольным кем-л. и на этом и на том свете).Дунейм ехыжын уйти из жизни, умереть.Дунейм зэрфытемыгъэтын не ужиться друг с другом.Дунейм зэрытехун=дунейм зэрытемыгэтын.Дунейм зиIэтын проясниться, установиться ( о погоде).Дунейм зыкъигъэзащ улучшиться ( о погоде).Дунейм зыкъиуфэн затуманиться, затянуться тучами ( о небе).Дунейм зыкъызэщIиуфэн=дунейм зыкъиуфэн.* Къешхыныфэу дунейм зыкъызэщIищIат. Iуащхь. Зэуэ мазэр пшэ фIыцIэм щIелъафэри дунейм жьапщэу зыкъыщIещIэ. Ш. А.Дунейм къытемыгъэхьэн держать в строгом секрете, не разглашать что-л.Дунейм къытемынэжын уничтожить полностью, целиком, не оставить на свете.* А уи къуэш нэпсейхэр ирикъухукIэ уэ бажафи, дыгъужьыфи дунейм къытебнэжынкъым. КI. Т.Дунейм къытемышын не найти во всем мире.* Болэт и гъащIэм алыхьым и ней къыпщыхуэ жриIауэ дунейм зы цIыху къытепшынкъым. Къ. Хь.Дунейм къытеутIыпщхьэн выпустить на волю кого-л.Дунейм къытехьэжын появиться вновь в обществе ( после долгого отсутствия).Дунейм къытехьэн 1) появляться, бывать в обществе.* Зыгуэрым ар { Къанокъуэ Елджырыкъуэ} бзэхри илъэсиблкIэ дунейм къытехьакъым. 2)выйти в свет.* Абы { КIуащым} и усэ гъуэзэджэхэр дунейм къытехьэу хуежьэри занщIэу езыри цIэрыIуэ хъуащ. Iуащхь. {Фосэт:} - Асхьэди хуопIащIэр уи къэхутэныгъэр дунейм къыщытехьэну махуэм. Акъ. З.Дунейм къытумыгъыхьэ не сказать никому ни слова.Дунейм текIыжын исчезнуть, пропасть.Дунейм темыгъэплъэн держать взаперти кого-л., не выпускать из дому.* -Щхьэ уи хъыджэбз дахэр мы дуней нэхум къытумыгъаплъэрэ?- ауан хэлъу мъупщIэ щIалэ пэтIинэр. Черк. фольк.Дунейм темыгъэтын недавать житья кому-л.* -Алыхьыр согъэпцI, мы дунейм хуиту тезгъэтмэ ар зи IэрыкIыр.., -мэхъущIэр Хьэмид. Щ. Т.Дунейм темыхуэжын 1) быть в избытке, изобилии. Мы гъэм хъарбызыр бэгъуащи дунейм техуэжыркъым. 2) не находить себе места (от избытка какого-л. чувства).* Лу гуфIэщати дунейм техуэжыртэкъым. КI. А.Дунейм тет фIыгъуэ всё самое дорогое (букв. все сокровища на свете).* Фызыжьым и къуэр узыншэу къэкIуэжатэмэ, дунейм тет фIыгъуэр ейуэ къилъытэнт. фольк.Дунейм тетын существовать на свете.Дунейм тетыр всё на свете.Дунейм теху(жы)н сживать со свету, не давать житья кому-л.* Инус хьэжыуэ Астемыр дунейм тезыхужыну зи мурадам и унэм иджы езы Астемыр щагъэпщкIуауэ щаIыгъщ. КI. А. {Чачэ:} - Ярэби, дунейм щхьэ сытрахурэ, сэ къызэмытхьэкъумэ, щхьэ яшхыр я дзажэ дэмыхьэрэ? Iуащхь.Дунейм техьэжын вернуться, возвратиться к жизни.* -Дунейм сытехьэжмэ, сэ нэгъуэщI сызыхуей щыIэкъым, -жиIащ щIалэм. Къэб. фольк.Дунейм техьэн выйти на свободу.* Щхьэгъубжэр {Чэзырмэс} дэIуиудри... тутын Iугъуэр хуит ищIащ дунейм техьэну. Къ. Хь.Дунейм теяуэ тетын кубано-зеленчукские жить вечно.* Ахэр дунейм теяуэ тетынхэу къафIощIыр. Гъу. Хъу.Дунейр алыхьым узэрелъэIунщ 1) погода что надо 2) жизнь что надо.Дунейр зэдзэкIын перевернуть весь свет (в поисках кого-чего-л.).Дунейр къэкъутэжын разрушиться (о Земле, вселенной).Дунейр къэкъутэжыхукIэ до конца света.Дунейр къэтIэтIэн разморозиться ( о земле).Дунейр къэIубыжын перевернуть весь свет, буйствовать.Дунейр къещэщэхыжын наступить- о конце света.Дунейр къещэщэхыжыху(нкIэ) никогда (букв. пока не наступит конец света).Дунейр къытекъутэжын (къытеункIыфIэн, къытеуфэрэкIэн) обрушиться на кого-л. (о беде, несчастье и т. п.).Дунейр къутэ(жы)н шуметь, разоряться.Дунейр мэкъутэж мир рушится.* Нарт щауэм шыхэр лъэмыжым къыщрихум апхуэдизкIэ Iэуэлъауэрти, дунейр къутэжа уфIэщIырт. фольк.Дунейр тIэу пкIэгъуэ хуэмыхъуу (щымыхъуу) бодро, с приподнятым настроением.* ШыщIэ цIыкIур шыхэм къахэжрэ дунейр тIэу пкIэгъуэ хуэмыхъуу къакIуэрт. фольк.Дунейр хурикъуркъым всё ему мало; мир ему тесен.Дунейр (дуней махуэр) хьын прожить жизнь.* Бэдынокъуэ и дунейр ехь щIакIуэр и тепIэну, уанэр и пIэщхьагъыу, шыбгыр и шэтыру. Нарт.Дунейр щымыджэмыпцIэм в дни сотворения мира.* Дунейхэр щымыджэмыпцIэм, щIылъэ щхъуантIэр щызэпцIагъащIэм-абы щыгъуэ сыгущэхэлът. фольк.Сыт и дуней {абы} см. сыт.Дуней еплъыкIэ мировоззрение/ Дунейм къыщыхъу-къыщыщIэхэм зэрегупсыс щIыкIэ.* ЦIыхум хэлъ хьэлыр, абы и дуней еплъыкIэр къыщыпщIэр ар зэикI зыIумыщIа Iуэхум щрихьэлIэм дежщ. Хь. Хь.Дуней тетыкIэ образ жизни, поведение/ ЦIыхум и псэукIэ, и хьэл-щэн.ЛIым и дуней тетыкIэр и лэжьэгъухэм ягу ирихьыркъым. -
2 тетын
(тетщ) неперех. гл. 1. стоять, находиться на поверхности чего-л./ Зыгуэрым и щIыIум зыгуэр щыIэн.Iуащхьэм тетын. Лъагъуэм тетын.2. занимать какой-л. пост/ Къулыкъу гуэр Iыгъын.Къулыкъум тетын.3. расти ( о волосяном покрове)/ КъытекIэн (щхьэц, цы).4. быть написанным, напечатанным где-л./ ЗыщIыпIэ тетхауэ, тедзауэ щытын.УнэцIэр газетым тетщ.5. следовать чему-л., придерживаться чего-л./ ГъащIэм зыгуэру щыщытын, хабзэ гуэр Iыгъын.Хабзэм тетын. Захуагъэм тетын.Гъуэгу тетын см. гъуэгу.Гъуэгуанэ тетын см. гъуэгуанэ.Дунейм тетын см. дуней.Дунейм тетыр см. дуней.Зытетым темыкIын стоять на своём.* Тыкъыр и псалъэхэр сыт хуэдэу имыгъэщIэрэщIами, Жыбэ зытетым текIакъым. Щ. Т.Тетыр пащIэкъым не я буду, если...* - Щымышхэм фезмыгъэтIэхъумэ, сэ стетыр пащIэкъым! - жиIэрт Долэт. КI. А. Фэ тетын см. фэ. -
3 зэтебжэн
(зэтобжэ) неперех. гл. кубано-зеленчукские наговорить друг другу ( гадостей)/ ЗэхущIэбжэн, псалъэ гуауэ куэд зэжеIэн.ФызитIыр зэщыхьэхэри дунейм тетыр зэтрабжащ. -
4 тебжэн
(тобжэ) неперех. гл. 1. религ. заклинать кого-что-л./ Зыгуэрыр узэрыхуейм хуэдэу бгъэхъуну зэчыр, духьэ с. ху. тежыпIыхьын.Мэл къурмэныпхъэм тебжэн.2. кубано-зеленчукские упрекать, отчитывать кого-л./ Зыгуэрым егиин, хуэхъущIэн.* - ФыкъэкIуакъым, дывбгынэжащ, - жиIэри фызыжьым дунейм тетыр къызжиIащ, къыстебжащ, къызэгиящ. Черк. фольк. -
5 щIы
I 1. ( хьэрфышхуэкIэ кърагъажьэ) Земля ( планета)/ Ещанэу Дыгъэм пэщыт, цIыхухэр, псэущхьэхэр щыпсэу планетэ.* Дунейм щIалэгъуалэу тетыр фызэгухьэм, ЩIым мамырыгъэр тепщэ щыхъунщ. Iуащхь.2. почва, верхний слой земной коры/ ЩIы хъурейм и щхьэ къат и щIыIу.* Сенрэ Мэзанрэ ныбэгукIэ щIым зыхадзэри тIэкIурэ щылъащ, хьэкъей гуэрэн лъахъшэм хэлъу. Ж. Б.3. еплъ щIыгулъ. ЩIы фIыцIэ. ЩIы пшэр.4. страна/ Къэрал, хэку.Нэмыцэр ди щIым къихьэгъащ.ЩIы зэдэшх хъун оказаться равными по силе ( в национальном виде борьбы). ЩIалитIыр зэбэныхукIэ зэрытемыгъакIуэу щIы зэдэшх мэхъу.ЩIы фIыцIэм ихун сжить со света. Дзэ узым щIы фIыцIэм ирихун.ЩIы фIыцIэжьым щIэгъэлъэдэн закопать в землю, сжить со света.* Ар губжьащи щIы фIыцIэжьым ущIигъэлъэдэнщ.ЩIы фIыцIэм щIыхьэн провалиться сквозь землю.* - Елдар гъусэ щIыи зегъэхь. ЩIы фIыцIэм щIыхьами, къэгъуэт, - жиIащ {Инал}. КI. А.ЩIы хъурей земной шар.ЩIы щхьэфэ хъун! дай бог, чтоб ты превратился в прах! ( проклятие).ЩIым и гъунэ очень далеко; за тридевять земель. ЩIым и гъунэ щыIэн.ЩIым икIыжын исчезнуть, пропасть.ЩIым кIуэцIрыхун = щIы фIыцIэм щIыхьэн.ЩIым нэмыгъэсу зехьэн (лъагъун) безмерно любить, лелеять кого-л. ; с любовью и уважением относиться к кому-л. (напр. к родителям).* Зым нэхърэ адрейр нэхъ лIыхъужьу дэлъхуибл иIэт хъыджэбзым, икIи я шыпхъу закъуэр абыхэм щIым намыгъэсу ялъагъурт. Ад. таур.ЩIым псэ къыхэхьэн пробуждаться с наступлением весны ( о почве). ЩIым псэ къыхэхьэмэ, жыласэм щIадзэ.ЩIым пхрыхуам нэхъ къэщтэн предпочесть что-л. чему-л.* Фызыр апхуэдизкIэ укIытати, щIым пхрыхуам нэхъ къищтэнт.ЩIым щыщ щIыжын сровнять с землей. Унэ цIыкIур щIым щыщ ящIыжащ.ЩIым щIэпщхьэным хуэдэу = щIым пхыхуам нэхъ къэщтэн. ЩIым щIэпщхьэным хуэдэу укIытэн.ЩIым щIэхуэн = щIы фIыцIэм ихун.ЩIыр бжьэкIэ къэпщын лениться.* ЩIыр бжьэкIэ къепщри, къыпыщым тоувэ. Ад. таур.ЩIыр бзэгупэкIэ егъэбзеин = щIыр лъэдакъэпэкIэ егъэвэн нагнать страху.ЩIыр гъэпшэрын удобрять землю. ЩIыр куэншыбкIэ ягъэпшэр.ЩIыр зэгуэхуу я кум дэхуэн. Провалиться сквозь землю.* Иныжьыр абдеж иIэпхъукIри щIыр зэгуэхуу я кум дэхуа фIэкIа умыщIэну бзэхащ. Ад. таур.ЩIыр зехьэн ухаживать на землей.ЩIыр хъеин трястись ( о земле).ЩIыр щхьэцыкIэкIэ егъэпхъэнкIын = щIыр лъэдакъэпэкIэ егъэвэн.ЩIыр IэгуфэкIэ (IэгупсэкIэ) къэгъэзэн сокрушаться.* Дарихъан сымаджэ хьэлъэу, уз къыхэлъадэм и кIуэцIыкIыщIэр ичатхъэр гызу, хуэмышэчыжу щIыр IэгуфэкIэ игъазэу зепщыпщэу.. {щытащ}. КI. Т.щIы гъунэ 1. край земли, край света/ Дунейм и гъунэ, и кIэ.* - ЩIы гъунэм фыкIуэми, фысIэщIэкIынкъым, - жиIэрт иныжьым. фольк.2. граница/ Зыгуэрым бгъэдэлъ щIыр щиух.* Вгъэбыдэ фи Iуэхур щIы гъунэм, Вгъашхэ шагъдийхэр. П. Б.щIы кIапэ см. щIы гъунэ.* Индыр хъаныр тхьэгурымагъуэт, и щIы кIапэ къытехьэр занщIэу къищIэрт. фольк.щIы къат слой, пласт земли/ Хэлъ пкъыгъуэхэм елъытауэ, плъыфэкIи щытыкIэкIи щIыр IупщIэ-IупщIэу зэрызэщхьэщыкIхэм ящыщ зы.Лъэпщ и сыджыр щIы къатибл и кууагъыу хэтIат. Нарт.щIы къатибл религ. ад, преисподняя/ Диным къызэригъэлъагъуэмкIэ лIахэм я псэр здэкIуэж щIы щIагъым щыIэ дуней; ахърэт.* -ЩIы къатиблым къыщIэпхами къэгъуэт, - аращ Инал жиIар. КI. А.ЩIы къатибл ухъу провались ты в тартарары.ЩIы къатиблкIэ щIэулъадэ = щIы къатибл ухъу.ЩIы къатиблым ежэхын = щIы къатибл ухъу.ЩIы къатиблкIэ кIуэцIрыхун = щIы къатибл ухъу.щIы ныкъуэхь наем земельного участка с выплатой половины урожая хозяину/ Бэджэндэу къащта щIы Iыхьэ, гъавэу къытрахым и ныкъуэр щIыр зейм ептын хуейуэ.щIы тхьэкIумэкIыхь тушканчик/ Зи кIэбдз лъакъуитIыр нэхъ кIыхь губгъуэ дзыгъуэ лъэпкъ.щIы шэуэжа залежная земля/ Явэу щытауэ илъэс зыбжанэкIэ ямывэжа, зытемылэжьыхьыжа щIы Iыхьэ.ЩIы шэуэжахэми гъавэ тращIэу щIадзэжащ.щIы щхьэфэ поверхность земли/ ЩIым и щхьэ къат.щIы щIагъ подземелье/ ЩIым и щIагъ.II устар. зима/ Гъатхэмрэ бжьыхьэмрэ яку дэлъ щIыIэгъуэ зэман; щIымахуэ.Гъэрэ щIырэ зэхэкIа нэужьщ жылэр щIым щыхалъхьэр.